U okviru pozorišnog programa BELEF-a u utorak, 16. avgusta, u botaničkoj bašti “Jevremovac” premijerno je izvedena eksperimentalna opera reditelja Bojana Đorđeva pod nazivom “Opera je ženskog roda”.
IZVEŠTAJ Z. PREMATE (Radio Beograd 2)
Sudbina naše domaće opere kao nejakog pastorka zvanične muzičke scene potvrdila se na BELEF-u još jednom: nova eksperimentalna opera mladog reditelja Bojana Đorđeva dospela je na festival ne u okviru muzičkog, već pozorišnog programa. Taj podatak, naravno, nije uticao na ovaj multimedijalni projekat koji je zamišljen i ostvaren kao eksperiment, konceptualno-teorijsko delo, i, naravno, kao umetničko delo. Pripadnik grupe “Teorija koja hoda”, za koju je teorijsko estetička eksplikacija uslov da se jedan artefakt ili akcija nazove umetničkim, Bojan Đorđev je svoju zamisao od početka vodio teorijski samosvesno. Teorija je, uostalom, postala toliko moćna da je otvoreno ušla u ovo umetničko delo kao njegov prolog pa je opera započela kao teorijska “priča o operi” koju su ispričale muzikološkinje Jelena Novak i Ivana Stamatović. One su rad svog kolege Đorđeva objasnile sa stanovišta Vitgenštajnove teorije o jezičkim igrama i sa stanovišta teorije roda, odnosno, ženskog glasa na operskoj sceni. I – “Opera je ženskog roda” je mogla da počne.
Bojan Đorđev je svoju operu zamislio u tri celine čiji su autori različiti: obnovio je i proglasio je operskom, kompoziciju Gorana Kapetanovića “Mala Sirena” iz 1994. godine, poručio novu kompoziciju koja se može nazvati i operom od Anje Đorđević, pa celu trilogiju završio vokalnim I kinetičkim performansom kompozitorke iz Irske Dženifer Volš. Takva koncepcija celine iz nekompatibilnih delova već upućuje na autoreferentan stav Đorđeva o onome što radi i, na kraju, na njegovo mišljenje o tome šta je opera danas i ovde. Takav ironijski stav naglašen je novim i, ako hoćete, eksperimentalnim gezamtkunstverkom koji je Đorđev osmislio: nema scene, glume, često ni tradicionalnih akustičkih instrumenata, a ponekad ni muzike, kostim je uglavnom nevažan, libreto ili ne postoji ili je predimenzioniran i raspričan, nema čak ni naracije kao takve. Ali, zato ima live-slikanja I live-pisanja, viodeo-kamera, platna, montaže, svetla, kompjutera, jednom rečju – simultanog dejstva polimedija. Opera se, na neki duhovit i jedinstven način, i interpretira i imitira, odnosno, odvija se “in real time”, ali se prati posredovano, na velikim ekranima koji su namenjeni gledaocima u amfitatru. Pravo zbivanje-izvođenje dešava se izvan scene, snima se kamerama i, live-montažom emituje na ekran in real time. Uz taj, emituju se i drugi, ranije napravljeni snimci tako da je vizuelna komponenta opere veoma raskošna I atraktivna. Bojan Đorđev sebe smatra kustosom ove live-muzičke izložbe u kojoj je njegova izjava da je reč o operi dovoljna da ono što vidimo i čujemo počnemo da čitamo u operskom ključu. A, ako to učinimo, sudarićemo se sa parodijom gezamtkunstverka u kojoj je malo šta u uzročno-posledičnoj vezi, ali je mnogo toga aluzivno ili analogno povezano, često samo nabacano u nekom besmislenom nabrajanju, nagomilano kao atrakcija, senzacija i spektakl. Susrećemo se sa parodijom koja prenaglašava simultanost dejstva raznih umetnosti pretvorivši je u simultanost zbivanja koje se odvija pred gledaocima. Namerno kažem “gledaocima” jer vizuelna strana ovog projekta nadilazi njegov akustički, odnosno, muzički parametar. Muzika se, od Kapetanovićeve “Male sirene”, preko “Oglasa” Anje Đorđević, do performansa Dženifer Volš, sve više povlači i ustupa mesto zvuku kao takvom. Slika sa ekrana nam saopštava da je zvuk koji čujemo baš zvuk opere.
U ovoj operi koja bi htela da bude opera tako se i ponašaju pevajući glasovi: oni zaista pevaju u Kapetanovićevom činu, predimenzionirano operatični, nasglašeno feminini, u kemp-komunikaciji koja klasičnu operu sa njenim konvencijama izvrće ruglu. U činu Anje Đorđević pevajući glas postaje pop-pevački ženski glas, nenametljivo erotizovan. Njena opera se prožima sa masovnom pop-kulturom i putem libreta koji je sačinjen od tekstova malih ljubavnih oglasa. U činu Dženifer Volš ova detronizacija opere kao ritualne forme visoke kulture nastavlja se i dovodi do oksimorona u trenutku kada kompozitorka, brzo pevajući, niže veliki broj sasvim sitnih, ali jasno prepoznatljivih isečaka najpopularnijih pop-pesama. Opera se, na kraju, davi u pop-prosečnosti, barem kada je reč o muzici, i ta njena ritualna smrt je samo to – još jedan gezamtkunstverk ritual sa ukusom cinizma. Sličan put prelaze i libreta: u Kapetanovićevoj “Maloj sireni” teksta, zapravo, i nema, osim dva-tri citata glasa Igora Stravinskog. U “Oglasima” Anje Đorđević zbivanje je pretrpano tekstovima: ona svojim neoperskim, pop-glasom peva tekstove malih oglasa prevedenih na engleski, Vladislava Đorđević čita, opet na engleskom, nešto kao odlomke iz psihoanalitičarskog priručnika, a na jednom od ekrana emituje se snimak u kome njihova saradnica, Dušanka Stojanović, kuca na pisaćoj mašini tekst koji joj tog trenutka padne na pamet u ironičnoj parodiji na čuvene nadrealističke akcije beleženja toka svesti. Dženifer Volš se u svom impresivnom i sugestivnom performansu, oslanja na dokumentarni snimak u kome jedna žena priča o svom ljubavnom životu u mladosti. Naravno, tu su i stupidni tekstovi pop-pesama koji, nadovezani jedan na drugi, ponovo celu komunikaciju govornim jezikom dovode do oksimorona. Dakle, od njenog početka do njenog kraja opera sa naslovom “Opera je ženskog roda” se ironično obračunava sa libretom kao tekstom-jezikom, sa melodijom koja bi trebalo da je njegov eksponent i sa operskim glasom koji tekst izgovara pevajući melodiju koja ga proiznosi. Ako je opera ženskog roda, kako je u svojoj čuvenoj izjavi rekao još Vagner, i ako je pevaju ženski glasovi koji u nju ugrađuju svoje erotizovano telo, kako to tvrdi teorija roda, onda je degradacija opere i žene u ovomeksperimentu Bojana Đorđeva izvedena vedro, samozadovoljno i vešto, čak sa opscenim uživanjem u svemu tome. Sa druge strane, u okviru medijskog gezamtkunstverka, nužno su u prvi plan izbili tehnički gadžeti: mikrofoni, kamere, miksete, projektori, reflektori, reportažna kola, ekrani, kompjuteri. Glavnu ulogu u ostvarenju ove opere nemaju više pevači, već teoretičari, dramaturzi, dizajneri, filmski režiseri, majstori zvuka i svetla, kompjuterski manipulanti. I sve to odvija se u nikad sazidanom amfiteatru zgrade Biološkog instututa, amfiteatru koji je već postao ruševina, iako nikada nije postao zgrada.
Ironija ove analogije ne može biti očiglednija.
